Migdałki – anatomia, funkcje i choroby układu limfatycznego

Migdałki stanowią istotny element układu odpornościowego człowieka, pełniąc funkcję pierwszej linii obrony organizmu przed drobnoustrojami. Ten obszerny artykuł przybliży anatomię migdałków, ich funkcje fizjologiczne oraz najczęstsze schorzenia dotykające te narządy.

Czym są migdałki?

Migdałki (łac. tonsillae) to skupiska tkanki limfatycznej, które znajdują się w gardle i jamie ustnej. Stanowią one część układu immunologicznego zwanego pierścieniem Waldeyera. Pierścień ten tworzy swego rodzaju barierę ochronną, która zapobiega przedostawaniu się patogenów do dalszych części układu oddechowego i pokarmowego.

Migdałki należą do obwodowego układu limfatycznego, który obejmuje również węzły chłonne, śledzionę oraz tkankę limfatyczną związaną z błonami śluzowymi (MALT – Mucosa-Associated Lymphoid Tissue). Ich strategiczne położenie w początkowym odcinku dróg oddechowych i pokarmowych sprawia, że pełnią funkcję „strażników”, mających za zadanie wychwytywać i eliminować potencjalnie niebezpieczne drobnoustroje.

Anatomia migdałków – rodzaje i umiejscowienie

W organizmie człowieka wyróżniamy kilka rodzajów migdałków, które wspólnie tworzą wspomniany wcześniej pierścień Waldeyera:

Migdałki podniebienne

Migdałki podniebienne (tonsillae palatinae) są najlepiej widoczne i najczęściej kojarzone z pojęciem „migdałki”. Występują parzyście i znajdują się po bokach gardła, między łukami podniebiennymi przednimi i tylnymi. Są one zazwyczaj widoczne podczas badania jamy ustnej przy szeroko otwartych ustach.

Migdałki podniebienne mają owalny lub migdałowaty kształt (stąd ich nazwa) i charakterystyczną powierzchnię pokrytą zagłębieniami zwanymi kryptami migdałkowymi. Krypty te zwiększają powierzchnię kontaktu z otoczeniem, co ułatwia wychwytywanie patogenów.

Migdałek gardłowy

Migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea), znany również jako trzeci migdałek lub potocznie „trzecie migdały”, znajduje się na tylnej ścianie części nosowej gardła. Jego przerost nazywany jest potocznie przerostem adenoidalnym lub adenoidami. Migdałek ten jest najbardziej rozwinięty u dzieci, a z wiekiem ulega inwolucji (zanikowi).

Migdałek językowy

Migdałek językowy (tonsilla lingualis) znajduje się u podstawy języka, na jego tylnej powierzchni. Jest to nieparzysty twór składający się z grudek limfatycznych, które przypominają strukturą migdałki podniebienne, jednakże są mniejsze i mniej wyraźnie odgraniczone.

Migdałki trąbkowe

Migdałki trąbkowe (tonsillae tubariae), nazywane również migdałkami Gerlach’a, umiejscowione są w okolicy ujścia gardłowego trąbki słuchowej (Eustachiusza). Są to relatywnie małe skupiska tkanki limfatycznej, które chronią przed infekcjami mogącymi przemieszczać się z gardła do ucha środkowego.

Budowa histologiczna migdałków

Pod względem budowy mikroskopowej, migdałki składają się z:

Nabłonka pokrywającego – w przypadku migdałków podniebiennych i językowych jest to nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, natomiast migdałek gardłowy pokryty jest nabłonkiem oddechowym (wielorzędowym urzęsionym z komórkami kubkowymi).
Krypt migdałkowych – są to zagłębienia nabłonka zwiększające powierzchnię kontaktu z otoczeniem.
Grudek limfatycznych – zawierających limfocyty B i T, które są odpowiedzialne za odpowiedź immunologiczną.
Ośrodków rozmnażania (germinatywnych) – miejsc intensywnego namnażania się limfocytów B w odpowiedzi na kontakt z antygenem.
Tkanki łącznej – tworzącej zrąb migdałków i zawierającej naczynia krwionośne oraz limfatyczne.

Funkcje fizjologiczne migdałków

Migdałki pełnią kluczową rolę w układzie odpornościowym organizmu, szczególnie w pierwszych latach życia, gdy układ immunologiczny nie jest jeszcze w pełni rozwinięty. Ich główne funkcje to:

Ochrona immunologiczna

Migdałki są wyspecjalizowane w rozpoznawaniu i eliminowaniu patogenów, które przedostają się do organizmu przez drogi oddechowe i pokarmowe. Zawierają one komórki układu odpornościowego, w tym limfocyty B i T, które po kontakcie z patogenami uruchamiają odpowiedź immunologiczną.

Produkcja przeciwciał

W odpowiedzi na kontakt z antygenami, limfocyty B znajdujące się w migdałkach przekształcają się w komórki plazmatyczne, które wytwarzają przeciwciała, zwłaszcza immunoglobuliny klasy A (IgA). Przeciwciała te neutralizują patogeny, zanim te zdążą wywołać infekcję.

Rozwój odporności adaptacyjnej

Migdałki odgrywają ważną rolę w rozwoju odporności adaptacyjnej, szczególnie u dzieci. Kontakt z różnorodnymi antygenami stymuluje układ odpornościowy do wytwarzania pamięci immunologicznej, co pozwala na szybszą i skuteczniejszą odpowiedź na ponowne zakażenie tym samym patogenem.

Filtracja powietrza i pokarmu

Dzięki swojemu strategicznemu położeniu, migdałki filtrują powietrze wdychane przez nos oraz spożywany pokarm, wychwytując potencjalnie szkodliwe mikroorganizmy.

Najczęstsze choroby migdałków

Migdałki, mimo swojej ważnej funkcji ochronnej, mogą same stać się siedliskiem infekcji. Oto najczęstsze schorzenia dotykające te narządy:

Zapalenie migdałków (angina)

Angina, czyli ostre zapalenie migdałków podniebiennych, to jedna z najczęstszych chorób infekcyjnych górnych dróg oddechowych. Może być wywołana przez bakterie (najczęściej paciorkowce) lub wirusy. Charakterystyczne objawy anginy to:

Ból gardła, często bardzo intensywny, nasilający się podczas przełykania
Powiększenie i zaczerwienienie migdałków, często z obecnością białawych lub żółtawych nalotów
Gorączka, często wysoka (38-40°C)
Powiększenie i bolesność węzłów chłonnych szyjnych
Ogólne osłabienie, bóle głowy, bóle mięśniowe
Utrudnione przełykanie
Nieprzyjemny zapach z ust

W zależności od obrazu klinicznego, wyróżnia się kilka postaci anginy:

Angina kataralna – charakteryzująca się zaczerwienieniem i obrzękiem migdałków bez nalotów
Angina lakunarna – z charakterystycznymi białawymi nalotami w kryptach migdałkowych
Angina follicularis – z obecnością żółtawych czopów ropnych w ujściach krypt migdałkowych
Angina nekrotyczna – przebiegająca z martwicą tkanki migdałkowej

Leczenie anginy zależy od jej przyczyny. W przypadku infekcji bakteryjnej konieczne jest zastosowanie antybiotykoterapii, najczęściej penicyliny lub antybiotyków makrolidowych. Nieleczona bakteryjna angina może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak gorączka reumatyczna czy kłębuszkowe zapalenie nerek.

Przewlekłe zapalenie migdałków

Przewlekłe zapalenie migdałków (tonsilitis chronica) rozwija się najczęściej na skutek nawracających ostrych zapaleń lub niedoleczonej anginy. Stan ten charakteryzuje się:

Przewlekłym bólem gardła o zmiennym nasileniu
Uczuciem przeszkody lub ciała obcego w gardle
Nawracającymi anginami
Nieprzyjemnym zapachem z ust
Przewlekłym kaszlem
Powiększeniem migdałków z widocznymi czopami w kryptach migdałkowych

Przewlekłe zapalenie migdałków może stać się źródłem zakażenia dla innych narządów, prowadząc do tak zwanej choroby ogniskowej. Migdałki mogą być wtedy ogniskiem zakażenia dla serca (powodując choroby reumatyczne), nerek (wywołując kłębuszkowe zapalenie nerek) czy stawów.

Przerost migdałków

Przerost migdałków (hypertrophia tonsillarum) dotyczy najczęściej dzieci i może obejmować migdałki podniebienne, migdałek gardłowy lub wszystkie elementy pierścienia Waldeyera. Przerost migdałków podniebiennych objawia się trudnościami w przełykaniu, chrapaniem podczas snu i częstymi infekcjami gardła.

Natomiast przerost migdałka gardłowego (adenoidalnego) prowadzi do:

Utrudnionego oddychania przez nos
Oddychania przez usta
Chrapania
Mowy nosowej zamkniętej
Nawracających zapaleń ucha środkowego
Nawracających infekcji zatok przynosowych
Zmian w budowie twarzoczaszki przy długotrwałym przeroście (tzw. twarz adenoidalna)

Przerost migdałków jest wskazaniem do leczenia operacyjnego, jeśli powoduje znaczące dolegliwości i zaburzenia funkcjonowania.

Ropień okołomigdałkowy

Ropień okołomigdałkowy (abscessus peritonsillaris) jest poważnym powikłaniem anginy, występującym gdy infekcja rozprzestrzenia się poza migdałek do otaczających tkanek. Stan ten charakteryzuje się:

Silnym, jednostronnym bólem gardła
Trudnościami w otwieraniu ust (szczękościsk)
Trudnościami w przełykaniu
Zmianą głosu (mowa kluskowata)
Wychyleniem języczka podniebiennego w stronę przeciwną do ropnia
Wysoką gorączką
Ogólnym złym samopoczuciem

Ropień okołomigdałkowy wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, najczęściej nacięcia i drenażu ropnia, połączonego z antybiotykoterapią.

Kamica migdałkowa

Kamica migdałkowa (tonsillolithiasis) polega na tworzeniu się w kryptach migdałkowych kamieni migdałkowych (tonsillolitów). Są to złogi składające się z martwych komórek, bakterii, mucyny i soli mineralnych. Objawy kamicy migdałkowej to:

Uczucie ciała obcego w gardle
Nieprzyjemny zapach z ust (halitoza)
Przewlekły ból gardła
Trudności w przełykaniu
Czasem samoistne wydalanie małych, białawych lub żółtawych kamyków

Małe kamienie migdałkowe często nie wymagają leczenia i mogą być usuwane przez płukanie gardła. W przypadku dużych złogów lub znaczących dolegliwości może być konieczne ich chirurgiczne usunięcie.

Diagnostyka chorób migdałków

Podstawą diagnostyki chorób migdałków jest badanie fizykalne, które obejmuje:

Wywiad lekarski – zebranie informacji o objawach, ich czasie trwania, nasileniu oraz czynnikach zaostrzających i łagodzących dolegliwości.
Badanie gardła i jamy ustnej – ocena wyglądu migdałków, ich wielkości, zabarwienia, obecności nalotów, czopów lub innych zmian patologicznych.
Badanie palpacyjne węzłów chłonnych szyi – ocena ich wielkości, konsystencji i bolesności.

W zależności od sytuacji klinicznej, lekarz może zlecić dodatkowe badania:

Badania laboratoryjne – morfologia krwi, OB, CRP, ASO (przeciwciała antystreptokokowe), które pozwalają ocenić obecność i nasilenie stanu zapalnego oraz zidentyfikować jego przyczynę.
Wymaz z gardła – badanie mikrobiologiczne pozwalające na identyfikację patogenu wywołującego infekcję i określenie jego wrażliwości na antybiotyki.
Badania obrazowe – w uzasadnionych przypadkach można wykonać badanie USG, tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny, które pozwalają na ocenę rozległości zmian zapalnych, obecności ropni lub guzów.

Leczenie chorób migdałków

Metody leczenia chorób migdałków zależą od rodzaju schorzenia, jego nasilenia oraz wieku pacjenta. Wyróżnia się leczenie zachowawcze i operacyjne.

Leczenie zachowawcze

Antybiotykoterapia – w przypadku bakteryjnych zapaleń migdałków. Najczęściej stosowane są penicyliny, makrolidy lub cefalosporyny. Istotne jest, aby antybiotykoterapia trwała odpowiednio długo (zazwyczaj 7-10 dni), nawet jeśli objawy ustąpią wcześniej.
Leki przeciwzapalne i przeciwbólowe – takie jak ibuprofen, paracetamol czy aspiryna (ta ostatnia nie powinna być stosowana u dzieci z uwagi na ryzyko zespołu Reye’a).
Płukanie gardła – roztworem soli, sody lub preparatami antyseptycznymi, co pomaga usunąć naloty i złagodzić stan zapalny.
Inhalacje – z soli fizjologicznej, ziół lub leków rozszerzających oskrzela, które nawilżają błony śluzowe i ułatwiają odkrztuszanie wydzieliny.
Odpowiednie nawodnienie i odpoczynek – ważne elementy wspomagające proces zdrowienia.

Leczenie operacyjne

Leczenie operacyjne stosuje się w przypadkach, gdy leczenie zachowawcze nie przynosi oczekiwanych rezultatów lub gdy choroby migdałków prowadzą do poważnych powikłań. Najczęstsze zabiegi to:

Tonsillektomia – całkowite usunięcie migdałków podniebiennych. Wskazaniami do tego zabiegu są:
- Nawracające anginy (więcej niż 5-7 epizodów rocznie)
- Przewlekłe zapalenie migdałków niereagujące na leczenie zachowawcze
- Ropień okołomigdałkowy (zwłaszcza nawracający)
- Podejrzenie nowotworu migdałka
- Zespół bezdechu sennego spowodowany przerostem migdałków
- Zaburzenia mowy i połykania na tle przerostu migdałków
Adenoidektomia – usunięcie migdałka gardłowego. Wskazaniami są:
- Przewlekłe lub nawracające zapalenia ucha środkowego
- Przewlekłe zapalenia zatok przynosowych
- Zaburzenia oddychania przez nos
- Zespół bezdechu sennego
- Przewlekłe zapalenie oskrzeli na tle spływania wydzieliny po tylnej ścianie gardła
Adenotonsillektomia – jednoczesne usunięcie migdałków podniebiennych i migdałka gardłowego.
Tonsillotomia – częściowe usunięcie migdałków, zabieg oszczędzający, zalecany głównie u dzieci.
Kryptoliza migdałkowa – zabieg polegający na niszczeniu krypt migdałkowych za pomocą lasera, fal radiowych lub kriochirurgii, stosowany głównie w przypadku przewlekłego zapalenia migdałków lub kamicy migdałkowej.

Po zabiegach operacyjnych pacjent wymaga odpowiedniego postępowania pooperacyjnego, które obejmuje:

Łagodną dietę (miękkie, niepikantne potrawy)
Odpowiednie nawodnienie
Unikanie wysiłku fizycznego
Stosowanie leków przeciwbólowych
Regularną kontrolę lekarską

Migdałki a zdrowie ogólne

Choroby migdałków, zwłaszcza przewlekłe zapalenia, mogą mieć wpływ na zdrowie całego organizmu. Migdałki będące ogniskiem zakażenia mogą prowadzić do tak zwanej choroby ogniskowej, w której drobnoustroje lub ich toksyny rozprzestrzeniają się drogą krwionośną do innych narządów, wywołując w nich zapalenie. Do chorób ogniskowych związanych z migdałkami zaliczamy:

Gorączkę reumatyczną – autoimmunologiczną chorobę zapalną, która może rozwinąć się po nieleczonej lub nieprawidłowo leczonej anginie paciorkowcowej. Prowadzi ona do uszkodzenia serca, stawów, skóry, mózgu i innych narządów.
Kłębuszkowe zapalenie nerek – zapalenie kłębuszków nerkowych, które może wystąpić jako powikłanie po anginie paciorkowcowej.
Zapalenie mięśnia sercowego i wsierdzia – stany zapalne dotyczące serca, które mogą rozwinąć się na skutek rozsiewu bakterii z migdałków.
Zapalenie stawów – reaktywne zapalenie stawów może być powikłaniem anginy.
Choroby skóry – niektóre schorzenia dermatologiczne, takie jak łuszczyca czy rumień guzowaty, mogą być związane z infekcjami migdałków.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

W przypadku wystąpienia następujących objawów związanych z migdałkami, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem:

Silny ból gardła utrzymujący się dłużej niż 2-3 dni
Trudności w przełykaniu lub oddychaniu
Wysoka gorączka (powyżej 38,5°C)
Jednostronny ból gardła z asymetrycznym obrzękiem
Powiększone, bolesne węzły chłonne szyi
Naloty lub ropne czopy na migdałkach
Przedłużające się zapalenie gardła niereagujące na leczenie
Nawracające anginy
Chrapanie i bezdechy senne
Przewlekły nieprzyjemny zapach z ust (halitoza)

Profilaktyka chorób migdałków

Aby zmniejszyć ryzyko chorób migdałków, warto stosować się do następujących zaleceń:

Higiena jamy ustnej – regularne mycie zębów i stosowanie płukanek do jamy ustnej zmniejsza liczbę bakterii mogących wywołać infekcję migdałków.
Unikanie kontaktu z osobami chorymi – szczególnie w sezonie zwiększonej zachorowalności na infekcje górnych dróg oddechowych.
Regularne wietrzenie pomieszczeń – zmniejsza koncentrację patogenów w powietrzu.
Odpowiednie nawilżanie błon śluzowych – poprzez picie odpowiedniej ilości płynów oraz stosowanie nawilżaczy powietrza w okresie grzewczym.
Hartowanie organizmu – regularna aktywność fizyczna, przebywanie na świeżym powietrzu i hartowanie ciała wzmacniają odporność.
Zbilansowana dieta – bogata w witaminy i minerały wspomaga funkcjonowanie układu odpornościowego.
Unikanie czynników drażniących – takich jak dym tytoniowy, zanieczyszczone powietrze czy ostre przyprawy, które mogą podrażniać błony śluzowe gardła.
Leczenie chorób współistniejących – takich jak refluks żołądkowo-przełykowy, alergie czy nieżyt nosa, które mogą przyczyniać się do rozwoju chorób migdałków.

Podsumowanie

Migdałki stanowią istotny element układu odpornościowego, pełniąc funkcję pierwszej linii obrony przed patogenami wnikającymi przez drogi oddechowe i pokarmowe. Ich strategiczne położenie w obrębie pierścienia Waldeyera umożliwia skuteczną filtrację powietrza i pokarmu oraz inicjację odpowiedzi immunologicznej.

Mimo swojej ważnej roli ochronnej, migdałki same mogą stać się siedliskiem infekcji, prowadząc do rozwoju ostrych i przewlekłych stanów zapalnych. Najczęstsze choroby migdałków to angina, przewlekłe zapalenie, przerost, ropień okołomigdałkowy oraz kamica migdałkowa.

Leczenie chorób migdałków obejmuje zarówno metody zachowawcze, jak i operacyjne, w zależności od rodzaju schorzenia, jego nasilenia oraz wieku pacjenta. Nieleczone choroby migdałków mogą prowadzić do poważnych powikłań ogólnoustrojowych, dlatego ważna jest szybka diagnoza i odpowiednie leczenie.

Profilaktyka chorób migdałków opiera się głównie na utrzymaniu odpowiedniej higieny jamy ustnej i gardła, unikaniu czynników ryzyka oraz wzmacnianiu odporności organizmu.

Pamiętajmy, że migdałki, mimo iż czasem sprawiają problemy zdrowotne, są ważnym elementem naszego układu odpornościowego i ich usunięcie powinno być rozważane tylko w przypadkach, gdy korzyści z zabiegu przewyższają potencjalne ryzyko osłabienia lokalnej odporności.